"Xã hội học điện ảnh": Khi điện ảnh vượt ngoài tầm tay đạo diễn

Sự xuất hiện của cuốn sách diễn ra trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam ngày càng khẳng định vị thế, vừa mở rộng ảnh hưởng trong nước vừa ghi dấu tại nhiều liên hoan phim quốc tế. Điều đó đặt ra yêu cầu cấp thiết phải xây dựng một hệ thống nghiên cứu, thẩm định và đánh giá phim bài bản, không chỉ trong lĩnh vực đào tạo mà còn trong đời sống phê bình, nghiên cứu điện ảnh.
Nếu như phương pháp xã hội học đã dần trở nên quen thuộc trong nghiên cứu văn học và văn hóa, thì việc áp dụng vào nghệ thuật, đặc biệt là điện ảnh, vẫn còn khá mới mẻ ở Việt Nam. Với hướng tiếp cận này, lý luận và phê bình điện ảnh không chỉ dừng lại ở việc xem và đánh giá phim như một tác phẩm tồn tại độc lập, mà đặt nó trong mối quan hệ phức hợp với văn hoá - xã hội, cơ sở kỹ thuật công nghệ, công chúng điện ảnh và các thiết chế trong hoạt động điện ảnh. Từ đó, cuốn sách gợi mở một hướng nghiên cứu giúp xác lập vị thế của điện ảnh trong bối cảnh toàn cầu hoá, công nghệ và văn hoá đại chúng đang không ngừng biến đổi
Cuốn sách gồm sáu chương. Mở đầu, chương một định vị mục tiêu, tầm nhìn và phương pháp nghiên cứu, đồng thời chỉ ra mối quan hệ kế thừa của xã hội học điện ảnh với truyền thống xã hội học nói chung và xã hội học văn hoá, nghệ thuật nói riêng. Các chương 2, 3 và 4 mở rộng góc nhìn, xem điện ảnh như một tổng hòa các quan hệ xã hội. Dựa trên tư tưởng của K. Marx và lý thuyết về tính phức hệ văn hoá của I. Even-Zohar, tác giả phác dựng mối quan hệ phức hợp giữa điện ảnh – nghệ thuật – văn học, từ đó gợi mở cách tiếp cận đa chiều: điện ảnh vừa là một ngành công nghiệp văn hoá giải trí, vừa là một tiến trình văn hoá – xã hội. Mỗi các quy chiếu khơi gợi sự  truy vấn về  tính tác giả trong quy trình sản xuất mang tính tập thể và vai trò quyết định của công chúng trong việc thẩm định giá trị điện ảnh. Tính đa diện và các mối quan hệ phức hợp của điện ảnh đã tạo nên tiền đề để tạo lập sự phân định và xác định hoạt động của các thiết chế trong xã hội điện ảnh ở chương 4. Sang chương 5, điện ảnh được nhìn như một chuỗi ký hiệu về thực tại, đặt ra những câu hỏi căn bản: Liệu mục đích tối hậu của điện ảnh có phải chỉ là tái hiện hiện thực? Quá trình ký hiệu hoá và giải mã ký hiệu hiện thực trong điện ảnh có mối quan hệ tương tác như thế nào với chính hiện thực xã hội? Chương 6 mở rộng góc nhìn, tiếp cận điện ảnh như một thế giới phân cực dưới lý thuyết trường của P. Bourdieu dựa trên các tiêu chí khác biệt theo đối tượng công chúng, văn hoá và vùng miền. Đặc biệt, mỗi chương đều có phần đọc thêm, quan sát và thảo luận thực tiễn, khuyến khích học viên không chỉ tiếp nhận tri thức nền tảng được trình bày trong sách, mà còn phát triển suy tư độc lập về từng vấn đề dựa trên tài liệu tham khảo được giới thiệu.
Với cách tiếp cận đa chiều nhiều tầng, cuốn giáo trình cho thấy nỗ lực của Phùng Ngọc Kiên trong việc phơi mở sự phức tạp của câu hỏi mang tính bản chất về loại hình nghệ thuật mới mẻ này: “Điện ảnh là gì?” thay vì giản lược thành một câu trả lời đơn tuyến. Đây là tài liệu hướng dẫn hữu ích không chỉ dành cho học viên cao học ngành điện ảnh, mà còn cho bất kỳ ai quan tâm đến bản chất đa tầng, liên ngành của loại hình nghệ thuật thứ bảy. Đặc biệt, nghiên cứu và phê bình điện ảnh từ góc nhìn xã hội học cũng hứa hẹn mở ra cơ hội nắm bắt sự vận động của điện ảnh trong giao thoa văn hoá xã hội – nghệ thuật –  công nghiệp giải trí và mạch phát triển của nền công nghiệp văn hoá sáng tạo tại Việt Nam. Qua đó, những nghiên cứu này sẽ góp phần định hình chiến lược xác lập bản dạng văn hoá cho nền điện ảnh nước nhà song hành cùng sự phát triển của điện ảnh thế giới.